Tit for Tat

Waarachtige communicatie 17

Tit for tat is een strategie die het meest effectief is gebleken bij het prisoners dilemma. Deze strategie kan vertaald worden naar een hele effectieve en oprechte basishouding in een (mogelijk conflictueuze) werkomgeving.

Jij bent oprecht en je bent je bewust van jouw persoonlijke issues en triggers. Je hebt genoeg vaardigheden om goed door te vragen en je te verdiepen in anderen. Toch kan het zijn dat je op het werk in een setting terechtkomt waarbij mensen zich afschermen. In hoofdstuk 2 van mijn boek heb ik geschreven over de stadia van afscherming en openheid. Wat moet je doen als je op het werk voornamelijk in het tweede stadium zit met ingehouden discussies? Welke basishouding is dan het meest effectief?

Ik werkte samen met een fijne collega: Bert. We konden het overal over hebben maar hij was soms wel erg makkelijk met afspraken. Hij vergat me dan te vertellen dat hij iets niet kon nakomen. Ik zei daar dan steeds wat van maar het bleef gebeuren.

Op een donderdagmiddag kwam Bert naar me toe om te zeggen dat hij die avond op pad ging om een weekje te skiën. Maar we hadden de volgende dag een belangrijke deadline van ons project. Hij zei dat hij de opdracht wel tijdens zijn verblijf zou afronden. Ik zei toen dat dat niet kon. Dat hij vrijdag op het werk verwacht werd. Ik zei er ook bij dat als hij dit eerder had aangekaart, we het vast wel hadden kunnen regelen. Maar nu niet meer.

Hij kwam mokkend op vrijdag naar het werk en had nog een paar uur nodig om zijn deel op te leveren. Na dit voorval zocht ik hem wat vaker op en verzekerde hem van mijn intentie om fijn samen te werken. Hij heeft nooit meer iets gepland zonder te overleggen.

.

Achtergrond: Het repeterende Prisoners dilemma

In de wereld van de speltheorieën is het prisoner’s dilemma een centraal thema. De vraag is wat je moet doen als je afhankelijk bent van de welwillendheid van een ander die in staat is om jouw positie te ondermijnen. Het prisoner’s dilemma kent vier mogelijkheden:

1. Als jij welwillend (positief, coöperatief) bent naar de ander maar de ander niet naar jou, dan lijd je schade.
2. Andersom ook: als de ander coöperatief is naar jou en jij haalt hem onderuit, dan lijdt hij schade.
3. Als jullie elkaar onderuit halen dan lijden jullie beide schade.
4. Alleen als jullie beide coöperatief blijven, dan gaan jullie er beide een beetje op vooruit.

Lees hier meer over de details van het prisoner’s dilemma. Als je niet eenmalig maar repeterend in zo’n afhankelijke positie zit, dan noemen we het een repeterend prisoner’s dilemma.

Samenwerken onder druk

Deze situatie lijkt heel erg op het samenwerken in teams. Bijvoorbeeld in een projectteam: Je zou samen met een collega een plan uitwerken maar dat is door de drukte bij jullie beiden niet gelukt. Je was het ook wel een beetje vergeten. De consequentie is dat de voortgang van het project vertraging oploopt. De projectleider plant een gesprek met jullie beiden afzonderlijk. Hij is pissig omdat het al eens eerder is voorgekomen. Er kunnen nu vier dingen gebeuren:

1. Jij biedt de projectleider je excuses aan en vertelt dat je het in de drukte bent vergeten. In het andere gesprek zegt jouw collega dat hij het wel meermalen heeft geprobeerd maar dat jij steeds zei dat je geen tijd had. De projectleider krijgt het beeld dat jij het probleem bent en zou dit kunnen aankaarten bij jouw afdelingshoofd. De relatie met jouw collega krijgt een serieuze deuk.
2. Jij zegt dat jouw collega steeds geen tijd had en dat het niet aan jou lag. De collega is juist heel eerlijk geweest dat hij het was vergeten. De projectleider krijgt het beeld dat de collega het probleem is en zou dit kunnen aankaarten bij jullie afdelingshoofd. De relatie met jouw collega krijgt een serieuze deuk.
3. Als jullie beiden zeggen dat het aan de ander lag dan krijgt de projectleider een niet zo fraai beeld van jullie samenwerkingsvaardigheden. Hij zal dit waarschijnlijk aankaarten.
4. Als jullie – in jullie afzonderlijke gesprekken – eerlijk zeggen dat je het een beetje was vergeten en dat het niet zozeer aan de collega lag, dan krabt de projectleider achter zijn oor en zal misschien de volgende keer een extra controle inbouwen. De relatie met jouw collega blijft goed: de ander is kennelijk te vertrouwen.

Natuurlijk kies jij ervoor om eerlijk te zijn. Je gaat er vanuit dat de ander dat ook doet. Maar wat doe je als je genaaid wordt door je collega (optie 1)?

De tit-for-tat strategie

Als je moet samenwerken met collega’s die niet altijd voor het gezamenlijk belang gaan dan biedt de speltheorie een oplossing.  In de jaren tachtig van de vorige eeuw organiseerde Robert Axelrod diverse toernooien waarin deelnemers werd gevraagd om een computerstrategie te ontwikkelen die het meest effectief was in het repeterende prisoner’s dilemma. Anatol Rapoport won steeds met zijn strategie:  tit-for-tat. Deze werkt als volgt:

• Jij werkt op basis van openheid, eerlijkheid en het gezamenlijk belang. Jij zoekt jouw collega’s op en legt alle informatie op tafel.
• Als een collega jou een streek levert dan reageer je direct met een proportioneel antwoord.
• Nadat je stevig hebt gereageerd ga je weer verder op basis van vertrouwen en openheid.

Deze strategie wordt ook wel ‘gelijkwaardige vergelding’ genoemd in het Nederlands. Er zitten voor mij twee essentiële onderdelen in: het direct terugpakken en het verdergaan op basis van welwillende openheid.

Vergelding

De meest effectieve strategie gaat uit van directe vergelding. Het gaat hierbij niet om vergelding door iets gemeens terug te doen. Het gaat erom dat je niet met je laat sollen en dat je direct reageert. Je wacht niet af om te kijken of het vanzelf beter wordt. Je vergeeft de ander niet eerst een paar keer onder het mom van menslievendheid en vertrouwen. Nee, je gaat er direct op in. Dit betekent in de praktijk bijvoorbeeld:

• Als je er in het bovenstaande voorbeeld achterkomt dat jouw collega onwaarheden tegen de projectleider heeft geuit om z’n hachje te redden (optie 1) dan stap je direct op hem af. Je zegt dat je daar niet van gediend bent en dat je dit met de projectleider gaat bespreken. In gesprek met de projectleider zeg je dat je deze onjuistheden met de collega hebt besproken. Je stelt duidelijk hoe de zaak zit.
• Als je merkt dat een collega leidinggevende met halve waarheden voor elkaar krijgt dat zijn budgetaanvraag gehonoreerd wordt en die van jou niet meer dan is het kennelijk niet duidelijk met wie hij te maken heeft. Op een volgend moment dat hij uitgaat van jouw coöperatie en daarvan afhankelijk is, laat je hem vallen. Je licht dit daarna toe in een bilateraal gesprek en zegt dat je graag wil samenwerken. En dat hij dit kan verwachten als hij aan jouw stoelpoten zit.
• Als je in een werkoverleg een stevige sneer krijgt van een collega dan kan ik me voorstellen dat je even van de kaart bent. Zodra je weer bij positieven bent stel je aan de orde dat je dit een hele vervelende opmerking vond. En dat je dat niet accepteert tijdens een werkoverleg.

In dit laatste voorbeeld ga je erop in tijdens het werkoverleg. Dat is proportioneel. Dus niet in een klacht bij het afdelingshoofd of achteraf op de gang onder vier ogen.

Verdergaan

Het tweede essentiële onderdeel van de meest effectieve strategie is dat je direct na de vergelding verdergaat met openheid, coöperatief gedrag. In deze strategie is geen ruimte voor wrok, achterdocht of voorzichtigheid. Je zoekt de ander weer op om dingen te bespreken, je vraagt naar de mening van de ander en steunt de ander in vergaderingen. Het voorval is voor jou afgedaan.

Dat klinkt heel makkelijk maar dat is het niet. Bij zo’n opstootje raak je achterdochtig. Dus hier is werk aan de winkel: blijf in contact. Nabijheid is de kern. Zorg dat je, als een conflict toeneemt, je niet van de ander af beweegt, maar juist ernaartoe. Blijf in gesprek en vraag door naar iemands motieven, achtergronden. Wees je bewust van de overtuigingen die je opbouwt over de ander. Bijvoorbeeld: “Dit is al de 2^e keer dat hij me zoiets flikt. Hij is eigenlijk onbetrouwbaar, een gladjakker.” Bekijk deze overtuigingen en onderzoek of het echt waar is.

Betrouwbaar

Deze tit-for-tat strategie is zo effectief omdat het bijzonder betrouwbaar is. Je kan dit ook steeds uitleggen: mijn basishouding is volledige openheid en samenwerken vol vertrouwen. Maar ik laat niet met me sollen: Als je mij een streek levert kan je er van op aan dat ik dat direct aan de orde stel. En je weet dan ook dat ik daarna weer verderga op basis van vertrouwen.

Als je al in een gespannen situatie met collega’s zit, kan je hier toch op ieder moment mee beginnen. Het duurt alleen wat langer voordat ze doorhebben dat je echt open en betrouwbaar bent (want ze zijn anders van je gewend).

Contra-waarheid

Als iets echt waar is, dan is het tegenovergestelde ook vaak waar. Bij deze strategie van gelijkwaardige vergelding zou je ook aan het alternatief kunnen denken door het richten van aandacht. Je gaat dan uit van “alles waar ik mijn aandacht op richt, groeit”. Je houdt je niet bezig met de streken van anderen maar focust je op jouw taak, jouw positieve houding en de verbinding met jouw omgeving.

Oefening

Waar heb jij het meeste moeite mee? Directe vergelding of verdergaan in openheid? Oefen dan dat en vraag me nog wat tips als het niet makkelijk gaat.