Narratieve misleiding

We creëren steeds nieuwe overtuigingen om te snappen waarom bepaalde voorvallen plaatsvinden. Ook als er geen verband zit tussen de voorvallen, maken we er een verhaal van. En vervolgens zien we de werkelijkheid door de bril van dit verhaal. Dat noemen we narratieve misleiding.

Nieuwe overtuigingen

Figuur 1: plaatje van een man met baard

In de wereld om ons heen gebeuren steeds nieuwe dingen: we horen dat iemand ernstig ziek is, we ervaren dat het erg koud is buiten en we zien aan de uitslag van een klantenonderzoek dat de tevredenheid daalt. Allemaal gebeurtenissen die we niet hadden voorzien en waar we iets mee moeten. Want door deze dingen komen er allerlei gedachten langs: “Zou ik ook zomaar ernstig ziek kunnen worden? Waarom is het nu al zo lang koud, blijft dat zo? Hoe kan het dat de klanten ontevreden zijn?” Er komen ook allerlei verklaringen langs en ineens weet je het: Het zit zo! Omdat we dit nieuwe product in de markt hebben gezet en de afdeling Verkoop teveel heeft beloofd, zitten we nu met de gebakken peren! Deze uitleg klopt helemaal want het sluit aan bij wat je al een tijdje vond: dat ze het product te snel in de markt gingen zetten. En dat ze bij Verkoop alleen maar bezig zijn met het binnen slepen van hun bonussen. En dat het product er aan de buitenkant leuk uitziet maar dat er nog veel aan schort.

Zo ontstaat een verhaal: het is een serie overtuigingen die logisch bij elkaar passen. Overtuigingen die als puzzelstukjes in elkaar passen en een helder plaatje opleveren.

Hoe weten we dat dit verhaal juist is?

Dat weten we niet. Maar we voelen wel dat het klopt. En dat is meestal onjuist. In de vorige eeuw noemde de psycholoog Chapman dat ‘illusory correlation’. We hebben de neiging om allerlei feiten die niet zoveel met elkaar te maken hebben samen te voegen tot een niet-bestaand verband. Hier een testje:

  Stel, dit zijn de feitelijke gebeurtenissen:

 	1. Er waren niet veel mensen bij het teamuitje;
 	2. Jouw collega valt ineens tegen je uit;
 	3. De teamleider is afwezig.

Welk verhaal maak je hiervan? Misschien wel dat jouw collega organisator was van het teamuitje en dat jij er niet was. Of dat ze eigenlijk boos is op de teamleider en dat op jouw afreageert. Wat maak jij ervan? Stel, er komen nog twee waarnemingen bij:

 	4. Een belangrijke klant heeft voor een andere leverancier gekozen en
 	5. Het gebouw wordt opgepimpt en er komt nieuw meubilair.

Lees even niet verder maar probeer waar te nemen wat er in jouw hoofd gebeurt. Wat denk jij dat hier aan de hand is? Je leest misschien rustig door omdat het je niet zoveel uitmaakt. Maar stel dat je dit echt meemaakt, wat zou je er dan van vinden?

Als je nu terugkijkt naar de feitelijke waarnemingen, dan zie je dat er vijf uitspraken zijn gedaan die niks met elkaar te maken hebben. Je maakt al snel een verband dat er niet is.

Figuur 2: losstaand beeld van een vrouw

Je knoopt de gebeurtenissen aan elkaar en zegt dat ze verband houden. Vaak doe je er nog een schepje bovenop. Je zegt dat ‘omdat X is gebeurd’, is het logisch dat ‘Y gebeurde’. Om bij het voorbeeld van boven te blijven: omdat ze bij Verkoop alleen maar bezig zijn met hun bonussen, willen ze het product zo snel mogelijk in de markt zetten. Omdat er te weinig tijd was om het goed te testen, ontstaan er problemen in de markt. En daarom zijn de klanten ontevreden. Je hebt van het verband een oorzaak-gevolg relatie gemaakt. Kijk hier naar een leuk filmpje over dit fenomeen.

Helpen de verhalen?

Omdat je denkt te weten hoe het zit, kan je de gebeurtenissen een plek geven. Je bent beter opgewassen tegen alles wat op je pad kan komen. Als iemand van Verkoop bijvoorbeeld haast wil maken om een ander product in de markt te zetten, weet je dat je op de rem moet gaan staan. Want ondanks z’n mooie praatjes weet je wel beter (hij wil gewoon een hoge bonus). Omdat je overtuigd bent van jouw verhaal, zal je je niet snel van je stuk laten brengen.

Het nadeel van het verhaal is dat je vervolgens niet meer alles waarneemt. Je ziet alleen nog maar de dingen die met jouw verhaal overeenstemmen. Het valt je bijv. niet op dat de Verkoper dag en nacht op de zaak is om alles goed te regelen. Je ziet misschien ook niet dat de ontwerpafdeling door veel langdurig zieken genoodzaakt is om onervaren tekenaars in te huren. Dit heeft grote implicaties: 

Je neemt alleen waar wat past binnen jouw verhalen.      De rest zie je niet.

Kijk naar dit filmpje om voor jezelf te testen of jij alles blijft waarnemen. (Het filmpje werkt het beste als je het al eens hebt gezien). Dit fenomeen heet ‘veranderings-blindheid’: je ziet niet snel dat er iets verandert. Of dat de werkelijk anders is dan het verhaal dat je ervan hebt gemaakt. Kijk hier naar een ander filmpje over deze blindheid.

Figuur 3: we voegen plaatjes samen tot een verhaal. Wat gebeurt er in je hoofd?

Narratieve misleiding

En zo ontstaat de narratieve misleiding: je draait jezelf een rad voor de ogen met jouw verhalen. Je ziet de werkelijkheid niet. Je voelt geen aandrang om de juistheid van jouw verhalen te onderzoeken omdat je blind bent voor de afwijkingen, de veranderingen. Je leeft met jouw onwaarheden en verdedigt ze tegenover de onwaarheden van de mensen om jou heen.

Voorkom misleiding

Je kijkt naar de wereld door de bril van jouw verhalen en overtuigingen. Het is niet anders: je ziet niet de hele werkelijkheid. Maar als je last hebt van negatieve verhalen in je hoofd – terugkerende gedachten die je belemmeren – doe er dan wat aan. Onderzoek ze, herkader ze. Duik in de uitgebreide wereld van het herkaderen en maak ruimte in je hoofd. Je kiest een ander verhaal dat je verder helpt. Bekijk hier een filmpje over het gebruik van een ander verhaal.

Een andere manier is om je bewust te worden van de geboorte van nieuwe verhalen. Stel je oordeel uit als er nieuwe gebeurtenissen plaatsvinden. Vraag naar achtergronden en sta open voor andere invalshoeken. Weiger pertinent om iets te vinden. Zeg liever tegen jezelf: “Ik weet het niet, ik ben benieuwd.”