De waan van jouw overtuigingen

Voordat je dit artikel leest eerst een kleine oefening: Doe een gok en schrijf de antwoorden op de volgende vragen op een kladblaadje:

• Hoeveel procent van de Nederlandse bevolking is in 2020 extra gestorven omdat we te maken kregen met Corona?
• Als er in een gemiddeld jaar 426 personen per dag sterven, hoeveel mensen zijn er dan in het Corona-jaar 2020 extra gestorven?
• De lockdown duurt voort omdat het aantal besmettingen nog steeds oploopt. Hoeveel mensen zijn in de afgelopen vier weken (begin maart 2021) extra overleden t.o.v. een normaal jaar?

Echt doen hoor, kom op… aan het eind van dit artikel krijg je de antwoorden. Je kunt dan zien hoe ver je er naast zat en wat dit zegt over jouw overtuigingen omtrent Corona.

Maar eerst een voorval uit mijn leven:

Twee weken geleden kreeg ik een appje van mijn dochter. Haar mobiel was nat geworden en ze had een sim-kaart geleend om toch te kunnen appen. Dat was wel nodig, want ze moest die dag nog een deel afbetalen van het huisje dat ze had gekocht. Het mobiel bankieren deed het nu natuurlijk ook niet meer. Gelukkig kon ik haar helpen. Ik maakte vierduizend euro over en sprak haar een dag later weer om te kijken hoe ze het geld terug zou betalen. (wordt vervolgd)

Hoe ziet de werkelijkheid eruit?

Dit artikel gaat erover dat je geen idee hebt hoe de werkelijkheid er precies uitziet. Je ziet eigenlijk alleen datgene waar je van overtuigd bent. Dat heeft grote voordelen omdat je razendsnel kan vaststellen wat er zich in jouw omgeving bevindt. Je ziet iets aankomen in de verte en stelt vast dat het een auto is. Als de auto jou passeert ziet hij er heel anders uit (vanaf de zijkant) maar je hoeft niet meer te kijken om te weten dat het een auto is. Jouw hoofd zit vol met concepten die je helpen om objecten te identificeren. Je hoeft er dan niet meer veel aandacht aan te besteden. Kijk maar eens naar het plaatje hier rechts. Dit is hoe de werkelijkheid eruit ziet zonder dat je er al een concept voor in je hoofd hebt. Wat is dit? Zou je dit graag tegenkomen als je ’s nachts door een donkere steeg loopt?

Schuif over deze tekst om te zien wat het eigenlijk is en kijk dan weer eens naar het originele plaatje. Je kunt nu bijna niet meer onbevangen waarnemen omdat je hersenen ‘zien’ welk concept er achter zit. Maar probeer je eens voor te stellen dat je die concepten niet had. Dan zou de werkelijkheid de hele tijd bestaan uit dit soort onduidelijke beelden, geluiden, gevoelens. De echte werkelijkheid bestaat uit onduidelijke vormen, klanken, gevoelens, geuren en smaken. Fijn dat onze hersenen zoveel concepten, herinneringen en relaties hebben opgeslagen. Dan kunnen we ten minste wijs worden uit alle zintuiglijke input!

Filteren van de werkelijkheid

Onze hersenen zitten vol met concepten en oorzaak-gevolg redenaties. Als ik deze bal loslaat, valt hij op de grond. Als ik een voorstel maak met veel taalfouten, krijg ik op m’n kop van m’n baas. Van dat soort redenaties. Dingen die voor jou waar zijn noemen we overtuigingen. Ze helpen ons om de werkelijkheid te voorspellen:

Uit hersenonderzoek blijkt (Clark 2013, download pdf) dat je hersenen in een split second een voorspelling maken en dit checken met de zintuiglijke informatie die van buiten komt. Als het klopt, volgt er een actie. Als je de actie hebt gedaan, vergelijk je dit met jouw intentie (onderstaande blauwe pijl, terugkoppelloop). Tot zover is het een mooie wereld.

De waan van overtuigingen

In deze ideale beschrijving gaan twee grote dingen mis: je ziet de werkelijkheid helemaal niet en je negeert informatie die toch doorkomt. Laat ik eerst eens doorgaan met mijn voorbeeld (met pijn in het hart):

Het bleek mijn dochter niet te zijn… We belden de dag na de lening en ze wist nergens van. Het duurde een paar tellen voordat ik het doorhad en toen schreeuwde ik het uit! Shit, scheisse, enzovoort. Gedurende een minuut stond ik te schreeuwen en legde daarna aan mijn dochter uit dat ik er in was getrapt. Ik had vierduizend euro overgemaakt aan iemand anders. De bank, de politie en nogmaals de bank volgden elkaar ik rap tempo op. Het geld was weg en bleef weg. Hoe kon ik zo stom wezen?

In het onderstaande schema zie je wat er mis ging. De werkelijkheid was helemaal niet tot me doorgedrongen. Ik twijfelde geen moment dat het mijn dochter was toen er iemand “Hoi pap, …” zei op de app. Ik kreeg een warm gevoel (affectief realisme) en handelde vanuit de liefde voor mijn dochter. De werkelijkheid – dat zij nooit op deze manier zou appen, dat ze nooit zoveel geld zou vragen zonder uitleg, dat ze nooit zomaar een nieuwe sim-kaart zou kopen – al die dingen kwamen niet door mijn filter heen:

De hele werkelijkheid wordt tegengehouden door jouw filters. Die filters bestaan voor een groot deel uit jouw overtuigingen. Er blijft na de filters maar heel weinig van de werkelijkheid over (in dit schema een dun blauw pijltje). Je denkt dat je de werkelijkheid ervaart maar eigenlijk zie je alleen wat in je straatje past.

Het doet nog steeds pijn als ik er aan terugdenk. Ik heb er een paar slechte dagen door gehad. Ik voel me zo’n kluns, iedere keer als ik het aan mensen vertel. Maar het is zo’n mooi voorbeeld van de filtering van overtuigingen ☹ Dat wel.

Wetenschappelijk onderzoek naar filtering

In de wetenschap noemen ze dit ‘confirmation bias’ ofwel de vooringenomenheid die een bevestiging zoekt. Jouw overtuigingen zijn niet op zoek naar kritische noten of tegenwerpingen; ze zijn op zoek naar bevestiging. Want het is namelijk waar, datgene waarvan je overtuigd bent. Deze filtering van de werkelijkheid heeft een aantal aspecten:

• Je zoekt naar informatie met een grote mate van vooringenomenheid. Experimenten hebben herhaaldelijk aangetoond dat mensen de neiging hebben hypothesen op een eenzijdige manier te testen, door te zoeken naar bewijs dat consistent is met hun bestaande overtuiging. In plaats van door al het relevante bewijsmateriaal te zoeken, formuleren ze vragen om een bevestigend antwoord krijgen dat hun theorie klopt.
• Je interpreteert heel selectief. Een team van Stanford University voerde een experiment uit met deelnemers die een sterke mening hadden over de doodstraf, met de helft vóór en de andere helft ertegen. Elke deelnemer las beschrijvingen van twee onderzoeken: een vergelijking van Amerikaanse staten met en zonder de doodstraf, en een vergelijking van moordcijfers in een staat vóór en na de invoering van de doodstraf. Vervolgens lazen ze een meer gedetailleerd verslag van de procedure van elk onderzoek en moesten ze beoordelen of het onderzoek goed uitgevoerd en overtuigend was. In feite waren de onderzoeken fictief. De helft van de deelnemers kreeg te horen dat het ene soort onderzoek het afschrikkende effect ondersteunde en het andere het ondermijnde, terwijl voor andere deelnemers de conclusies werden verwisseld. Toen ze eenmaal de meer gedetailleerde beschrijvingen van de twee onderzoeken hadden gelezen, keerden ze bijna allemaal terug naar hun oorspronkelijke overtuiging, ongeacht het geleverde bewijs, wijzend op details die hun standpunt ondersteunden en negeerden ze alles wat tegengesteld was.
• Je herinnert zaken ook heel selectief. Eigenlijk blijven alleen die gebeurtenissen in je geheugen staan die passen in het verhaal dat je tegen jezelf blijft herhalen. Dit noemen we narratieve misleiding (lees hier meer over).

Gelukkig ben ik intelligent

Nou, die intelligentie helpt niet. Uit onderzoek blijkt dat intelligente mensen net zoveel last hebben van confirmation bias als minder intelligente mensen. Uit onderzoek van Keith Stanovitch blijkt de omvang van de confirmation bias weinig verband heeft met intelligentie. “Het vermijden van confirmation bias is een rationele denkvaardigheid die niet wordt beoordeeld door intelligentietests of zelfs indirect wordt geïndexeerd door de correlatie met cognitieve vaardigheidsmetingen.”

Ver van m’n bed

Het is niet ver van je bed, ik denk het niet. Je loopt rond met een arsenaal aan overtuigingen die de echte werkelijkheid filteren. Je weet helemaal niet of je het bij het rechte eind hebt maar je handelt er wel naar. Net als bij de lening aan mijn dochter. Je leeft in een schijnwereld en je hebt het niet door. Net als ik.

Ontstaan van overtuigingen

Het is het eenvoudigste om te denken dat je overtuigingen ontstaan doordat je meermalen hebt ervaren dat het zo is. Als je bijvoorbeeld merkt dat het handiger is om naar je werk een klein stukje om te rijden om een file te voorkomen, zal je dat vaker doen. Je bouwt een overtuiging dat dit tijd scheelt doordat je een aantal keer hebt gezien dat je zo langs de file scheert.

Maar met heel veel overtuigingen heb je die ervaring niet. Je weet zeker dat de aarde plat is terwijl je dit nog nooit met eigen ogen hebt kunnen verifiëren. Je weet dat Trump een narcistische president was terwijl je hem nooit hebt ontmoet. Het is goed om je te realiseren dat deze overtuigingen niet door jouzelf zijn verzonnen maar dat die door allerlei opvattingen van buiten tot je zijn gekomen. In het schema ziet dat er als volgt uit:

Sommige overtuigingen (de groene) komen rechtstreeks binnen. Net als bij een kleuter die leert dat 1 plus 1 twee is. Als je nadenkt over al jouw overtuigingen, dan is een heel groot deel geïmporteerd van buiten.

Voorbeeld Oversterfte

In deze tijden van Corona hebben we allemaal een beeld van de ernst van de zaak, de noodzaak van de maatregelen en de achterliggende theorieën. Maar tot een jaar geleden wist je niks van virussen en SARS-varianten. Die wijsheden heb je in 2020 allemaal gehoord via de media. Je bent je bewust geworden van de ernst door de harde maatregelen van de regering. En misschien ook door een paar zieken in je omgeving. Gaandeweg heb je een set overtuigingen geadopteerd.

Dat is ook het geval bij de oversterfte door Corona van vorig jaar. Het RIVM laat deze plaatjes zien:

Maar hoe erg is het nou eigenlijk? Is het zo erg dat alle maatregelen noodzakelijk zijn? Heb jij dit onderzocht? Ik ook niet. Ik kijk naar video’s van mensen die mijn overtuigingen bevestigen. En ik negeer de tegenberichten.

De feiten.

Voor dit artikel ben ik er toch maar eens ingedoken. Ik heb data opgehaald bij het CBS via Statline. Ik heb de jaarlijkse sterftecijfers van alle Nederlanders samen in Excel gezet (klik hier om te bekijken) en kreeg de volgende antwoorden op de vragen die ik aan het begin van dit artikel stelde:

1. Ten opzichte van de hele bevolking van 17,474.693 mensen is de oversterfte 0,063 procent bovenop de sterfte in een normaal jaar;
2. Dertig mensen zijn er in 2020 extra per dag overleden (door allerlei oorzaken waaronder Corona). Dat zijn dus 456 mensen i.p.v. 426.
3. De laatste vraag was: Hoeveel mensen zijn in de afgelopen vier weken extra overleden t.o.v. een normaal jaar? Er zijn in de periode van 22 februari tot 21 maart 863 mensen minder overleden dan gemiddeld verwacht zou worden.

Kijk op je kladblaadje en stel vast: zat je een beetje in de buurt? Valt het je mee of valt het je tegen?

Oefening selectief waarnemen

Nu wil ik je vragen om  de waan van jouw overtuigingen te onderzoeken:

1. Vind je de bovenstaande cijfers heel erg en vind je dat iedereen zich moet houden aan de maatregelen? Vind je dat we ons allemaal moeten laten vaccineren om zo snel mogelijk van het virus af te komen? Als dat jouw overtuigingen zijn, klik dan hier om het vervolg van dit artikel te lezen.
2. Vind je de bovenstaande cijfers wel meevallen en vind je dat de regering buitenproportionele maatregelen neemt om een griepvirus te vernietigen? Als dat jouw overtuigingen zijn, klik dan hier om het vervolg van dit artikel te lezen.

Als je eens wilt testen wat er in je hoofd gebeurt als je wordt geconfronteerd met framing die haaks staat op jouw overtuigingen, kies dan kruislings. Als je de cijfers heel erg vindt, kies je de link bij punt 2 en omgekeerd. Ik ben benieuwd wat je ervaart; schrijf je dit in de opmerkingen onder dit artikel?

Framing

Bij de uitstapjes naar een positieve en negatieve afschildering van dezelfde cijfers heb je kennisgemaakt met framing.  Het interessante aan deze techniek is dat je gebruikmaakt van dezelfde cijfers maar hier een verschillende betekenis aan meegeeft. In het ene geval zeg je dat 11.000 doden per jaar extra verschrikkelijk is en in het andere geval zeg je dat dit wel meevalt. Je kunt gebruik maken van framing als je jouw publiek een bepaalde kant op wilt dirigeren. Je wilt dat ze jouw voorstel volgen en daarvoor maak je de voordelen rooskleurig en de nadelen onbeduidend. In de politiek is dit dagelijkse routine geworden. Je kunt er bijna niet meer achter komen wat de feitelijkheden zijn achter meeslepende affaires.

Hoe doe je dit? Je kiest pakkende titels, oneliners, die de boodschap hapklaar overbrengen. Je speelt op het gevoel door specifiek in te gaan op herkenbare situaties en daar plaatjes bij te zoeken die de emotie raken van je publiek. Hieronder zie je twee totaal verschillende beelden die je kunt gebruiken om precies hetzelfde onderwerp te duiden.

Bij het maken van een grafiek krijg je de vraag wat je wilt overbrengen ook keihard op je bordje. Je kunt zoveel kleuren en manieren van weergeven toepassen! Kijk maar eens hieronder naar de twee grafieken die ik met dezelfde cijfers heb gemaakt:

Je kunt je voorstellen dat als je al vastzit in een bepaalde overtuiging, dat framing een bruikbare methode is om anderen mee te krijgen. Omdat bijna iedereen er nu gebruik van maakt (politiek, media, mijn buren) wordt het tijdperk waar we inzitten ook wel het ‘post-truth era’ genoemd. Je moet de waarheid zelf zoeken..